Çöpler Altın Madeni İşletmesinde bu olayın gelişmesiyle ilgili faktörlerin neler olduğu konusunda kesin bilgiler ve değerlendirmeler bu basamakta elimizde mevcut olmamakla birlikte, bu ana kadar edinilen ön bilgiler ve kayma sırasında alınan birinci görüntü imgelerinden bu duraysızlığın mümkün nedenlerinin aşağıda belirtilen faktörlerle alakalı olabilmesi kelam mevzusudur.
2022 yılı Haziran ayında Çöpler Altın Madeni İşletmesi yığın liçi alanındaki siyanür karışımı çözelti götüren borularda yaşanan kırılma sonucunda, yığın liçi alanının çabucak doğusundan geçen ve etkin bir fay tarafından (Munzur Fay Zonu) denetim edilen Sabırlı Deresine akması nedeniyle Odamız bölgede incelemelerde bulunmuştur. İncelemeler sonucunda, işletme alanı içerisinde MTA Genel Müdürlüğü tarafından 2013 yılında yayınlanan Türkiye Canlı Fay Haritasında faal olduğu tabir edilen ve Munzur segmenti olarak tanımlanan bir fay çizgisinin bulunduğu tespit edilmiştir. Lakin bu fay çizgisinin işletme projeleri hazırlanırken dikkate alınmadığı, hatta fayın inaktif olduğunun belirtildiği, hazırlanan atık depolama, üretim ve öbür tesis projelerinde 0.30 g ivme bedelleri üzere düşük ivme pahaları baz alınarak proje hazırlandığı görülmüştür. Muhtemel büyük bir sarsıntıda bu alanda bulunan tesislerin yıkılma riski taşıyabileceği tabir edilerek, hazırlanan ve işletilmekte olan atık depolama tesisi, üretim tesisleri ile açık hafriyat ve yığın liçi için gerekli tasarım parametrelerinin hem statik, hem de dinamik şartlar (açık ocakta patlama ile hafriyat yapılması nedeniyle) dikkate alınarak yine yapılması ve gerekli önlemlerin alınması gerektiği tabir edilmiştir. Hatta bu durum 74. Türkiye Jeoloji Kurultayı açılış konuşmasında, hem kurultay Lideri Prof. Dr. Gürol Seyitoğlu, hem de Oda İdare Şurası Liderimiz tarafından tabir edilmiştir.
Yığın Yüksekliğinin Fazla Olması Kaymanın Nedeni Olabilir
Yığın liçi (heap leach) geçirimsiz bir taban üzerinde hazırlanan cevher yığını üzerine uygun bir çözücü gönderilerek kazanılacak metalin çözeltiye alınması sürecidir. Bu materyal kaya ortamlara nazaran hayli zayıf, gevşek, gözenekli taban tipi üzere davranan yığınlardır. Hasebiyle bu yığınlar sıvı içermekte ve açık ocaklar ile pasa yığınlarında olduğu üzere sıklıkla stabilite meseleleri yaratabilmektedir. O nedenle bu cins alanlar günümüze uzaktan algılama yahut uydu imaj ve teknolojileri ile daima izlenmektedir. İliç’te gelişen bu büyük boyutlu kaymanın mümkün nedenlerinden tahminen başlıcası, görüntü imgelerinden görüldüğü üzere, yığın yüksekliğinin fazla olması ve bu nedenle yüksekliğin muhakkak bir limiti geçmiş olma mümkünlüğü ve yığının içerdiği çözeltinin gözeneklerde yarattığı basıncın yükselmiş olması olabilir. Ayrıyeten tekrar gerecin hareketini gösteren manzaralardan, yığın linçini oluşturan materyalin kayma sırasında epeyce yüksek bir süratle akan bir yer üzere davranarak (çamur akması) hareket etmesi de gözenek sıvısı basınçlarının hayli yüksek olma mümkünlüğünün bir göstergesi olabilir. Ayrıyeten geçtiğimiz hafta içinde bu bölgeye düştüğü belirtilen yağışın, bu materyalin içine süzülmesiyle materyalin doygunluk derecesinin artmış olması da kuvvetle olasıdır. Görüntüye alınan kayma sırasında materyalin epeyce süratli bir akışla sıvı üzere davrandığı da görülmekte olup, bu davranışın “akma duraysızlığı” halinde isimlendirilmesi kelam hususudur.
Yığın liçini oluşturan gereçlerin maruz kalabilecekleri öteki bir duraysızlık tipi de “sıvılaşma” dır. Lakin bu davranışın gelişebilmesi için sarsıntı yahut patlatma üzere dinamik bir tesire de gerek vardır. Bölgede bu orta rastgele büyük bir sarsıntı meydana gelmediği üzere, patlatmanın yapıldığı işletme alanı, yığın liç alanından uzaktadır. Fakat hafriyat patlatmalarının kaymayı tetikleyip tetiklemediği hususu da göz önüne alınarak gerekli incelemeler yapılmalıdır. Bu nedenle bu duraysızlığın gelişiminde sıvılaşma olgusunun etkileyici bir faktör olma mümkünlüğü düşük olmakla birlikte, kelam konusu alanda göz önüne alınmalıdır.
Bir başka kıymetlendirilmesi gereken konu ise yığına fazla solüsyon verilerek doygun nem oranı üzerine çıkarılarak duraysızlığa sebep olmuş olabilir.
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası olarak, üstte değinilen konuların yanı sıra, bundan sonra bu alanda hususla ilgili olarak yapılacak inceleme ve değerlendirmelerde aşağıdaki soruların karşılıklarının da belirlenmesi hususa açıklık getirilmesi açısından üzerinde durulması gereken konular olarak dikkate alınmalıdır.
Bu kapsamda;
- İşletmedeki liç yığınlarının jeoteknik, hidrolojik ve hidrojeolojik faktörler birlikte dikkate alınarak etüdü ve buna dayalı şev ve döküm tasarımı yapılmış ve bunlara ait raporlar hazırlanmış mıdır? Şayet bu etüt yapılmış ve raporları hazırlanmış ise, raporlarda önerilen dizaynın uygulanabilirliği nedir? Şayet bu etüt yapılmış ve raporları da tamam ve uygunsa, bu tasarım işletme tarafından hangi ölçüde dikkate alınmış ve uygulamaya geçirilmiştir.
- MTA Genel Müdürlüğü tarafından 2013 yılında hazırlanarak yürürlüğe giren Türkiye Canlı Fay Haritasına nazaran Çöpler altın işletme alanı içinden geçen ve faal olduğu belirtilen Ovacık-Malatya Fay Zonunun bir kolu olan ve İliç ile Ovacık ortasında bulunan KB-GD doğrultulu Munzur Fay Segmentinin üzerinde paleosismoloji çalışması yapılıp, zelzele üretme potansiyeli, tekrarlanma dönemi üzere parametreler konusunda rastgele çalışma yapılmış mıdır? Yapıldı ise işletme alanı içinde yer alan tesisler ile yığın liçi ve açık ocak işletme projeleri revize edilmiş midir?
- Çöpler altın madeni işletmesinde muhtemel tehlikelere karşı “Acil Durum Planları” yapılmış mıdır? Yapıldı ise muhtemel yığın liçi akması yahut stabilite sorunlarına karşı hangi önleyici önlemler alınmıştır.
- 2022 Haziran ayında liç alanının doğusunda, liç alanına siyanürlü çözelti taşıyan borularda yaşanan kırılma sonucu siyanürlü kimyasal çözelti, Sabırlı Deresi boyunca akmış, zehirli kimyasalların Karasu Irmağına ve üzerinde yer alan baraja ulaşmadığı Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından tabir edilerek, gerekli önlemlerin alınması için süreksiz mühlet ile işletmede üretimin durdurulduğu kamuoyuna duyurulmuştur. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı alınan hangi önlemleri kâfi görerek, işletmenin tekrar açılmasına onay vermiştir.
- Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı işletmede hangi sıklıkta “izleme ve kontrol” faaliyetini yürütmektedir? İzleme ve denetim süreçleri kendi işçisi eliyle mi?, yoksa firma tarafından fiyatı ödenen kuruluşlar vasıtasıyla mı yerine getirmektedir?
- Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü kâfi jeolojik, jeoteknik, hidrolojik ve hidrojeolojik araştırma ve inceleme yapmadan bu cins işletmelerin açılmasına neden müsaade vermektedir. Ülkemizde kaç alanda maden işletmesinin atık barajı “aktif fay zonları” üzerinde yahut yakınında yer almaktadır? Bu işletme alanlarında gerekli önlemler alınmış mıdır?
- 02.2023 tarihinde Çöpler altın işletme alanında yığın liç alanında yaşanan akma sonucunda, akan materyal Karasu Irmağına ve üzerinde yer alan baraja ulaşmış mıdır? Ulaştı ise siyanürlü kimyasallar ile liç edilmiş, içinde siyanürlü sıvı çözeltinin yanında bol ölçüde zehirli ağır metaller de içeren gerecin, alandan uzaklaştırılması için hangi çeşit önleyici önlemler alınmıştır.
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası olarak Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığını ile MAPEG Genel Müdürlüğünü Uyarıyoruz…
1- Bugün meslek örgüleri, yöre halkı ve ilgili sivil toplum örgütlerinde kaçırılarak hazırlanan, gerçekle örtüşmeyen ÇED raporlarının hazırlanması süreçleri ile bunların izleme, denetim ve kontrol hizmetleri gözden geçirilmeli, meslek örgütleri, ilgili sivil toplum kuruluşları ile lokal yönetimler izleme, denetim ve kontrol süreçlerindeki aktifliği artırılarak yasal altyapıya kavuşturulmalıdır.
2- Çok tehlikeli atıkları barındıran atık baraj yerleri ve işletme tesislerinin yer seçimi, yer seçimi esnasında yapılması gereken jeolojik-jeoteknik çalışmaların uzman kişi ve kuruluşlar tarafından yapılması konusunda ivedilikle çalışma başlatılmalı, Çevresel Tesir Kıymetlendirilmesi Yönetmeliği ile Etraf Yeterlilik Bildirimi, Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği, Atıkların Tertipli Depolanmasına Dair Yönetmelik üzere mevzuat düzenlemeleri iştirakçi bir anlayışla gözden geçirilmeli, eksiklikler ivedilikle giderilmelidir.
3- Çöpler altın madeni işletme alanında olduğu üzere yalnızca bugünümüzü değil, gelecekte de tesirleri on yıllar boyunca devam edecek yığın liçi ve atık barajların yapılması üzere süreçler kamusal izleme, denetim ve kontrolü altında inşa edilmeli, periyodik denetimlerin yapılması zarurî hale getirilmelidir.
4- Bugün Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığını Çevresel Tesir Kıymetlendirilmesi, Müsaade ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen izleme, denetim ve kontrollerin uzman şahıslar tarafından yapılmadığı, madencilik faaliyetlerine ait ÇED Raporlarının adabına uygun halde düzenlenmediği bilinmektedir. Madencilik üzere çok tehlikeli atıkları bünyesinde barındıran sektörel çalışmalara ait raporların, husus hakkında uzman meslek disiplinleri tarafından hazırlanması sağlanmalı, bu raporların izleme, denetim ve kontrolünü yapan kurum çalışanının de bu nitelikte olmasına ihtimam gösterilmedir.
5- Maden işletmelerinin kontrolü, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığını ile Güç ve Alışılmış Kaynakları Bakanlığınca ortaklaşa yapılmasını sağlayacak düzenlemeler hayata geçirilmelidir.
6- Günümüzde etraf felaketlerine neden olan ve bunu da alışkanlık haline getiren firmaların işletme ruhsatlarını derhal iptal edecek düzenlemeler Maden Kanunu ve Etraf Kanunu içinde işlevlendirilmelidir.
7- TMMOB ve bağlı meslek örgütlerinin Etraf kanunu içinde tanımlanan misyonlarını yerine getirilmesinin önündeki pürüzler hemen kaldırılmalıdır.
Sonuç olarak, derelerimiz, göllerimiz, akarsularımız, vadilerimiz üzere jeoçeşitliliğimizi ve jeolojik ortamın üzerinde yahut içinde gelişip çeşitlenen biyoçeşitliliğimizi oluşturan varlıklarımız, Etraf, Şehircilik ve İklim değişikliği Bakanlığı ile Güç ve Doğal Kaynaklar Bakanlığının nezaretinde Çöpler Altın Madeni İşletmesinde olduğu üzere ziyan görmektedir. Yıkılanın yalnızca yığın liçi barajı olmadığı, gelecek on yıllarımızı da etkileyecek ve yeni etraf felaketlerine neden olacak bir yıkım olduğu unutulmamalıdır. (BSHA – Bilim ve Sıhhat Haber Ajansı)
